Axalkalakinin
Buğaşen kəndində 2019-cu ilin 20 yanvarında yenidən, təntənəli
şəkildə Qarabağ müharibəsində həlak olmuş, 1990-cı ildən orada
duran, Buğaşenli hərbçinin yenilənmiş büstünün açılışı
olub.
Rəsmi şəxslərin də iştirak
etdiyi abidənin açılış mərasimi Bakıda baş vermiş 1990-cı il
faciəsinin, “qara yanvar”ın tarixinə təsadüf edib.
Bu mühitlərin və
Qarabağ konfliktinin kontekstini nəzərə almaqla, abidənin açılışına
Gürcüstanda yaşayan etnik azərbaycanlı əhali etiraz etdi. Onlar
tələb edirlər ki, yerli hakimiyyət Mixail Avakyanın abidəsini
götürsün; Buğaşenlilər və Gürcüstanın etnik erməni vətəndaşlarının
bir hissəsi isə bu tələbə qarşıdırlar.
Vəziyyəti
yüngülləşdirmək mümkündürmü və əgər mümkündürsə necə? Gürcüstan
hakimiyyəti bu çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün qısa və eləcə də
uzunmüddətli perspektivdə nə etməlidir? Bu başqa hansısa problemin
yaranması abu-havası deyil ki? Bu hadisə regionda baş vermiş
hadisələrlə necə bağlanır? Netgazeti bu suallara
Ermənistan-Azərbaycan və konfliktli məsələlər üzrə çalışan
mütəxəssislərlə cavab tapmağa cəhd göstərdi.
“ÇIXILMAZ
VƏZİYYƏT?”
Barışıq və Mülki
Bərabərlik məsələləri üzrə keçmiş dövlət naziri, konfliktoloq Paata
Zakareişvili Netgazeti ilə söhbəti zamanı deyir ki, problemin həlli
üçün yeganə yol mövcuddur: Yerli hakimiyyət büstü götürməlidir.
Onun fikrincə mərkəzi hakimiyyət və təhlükəsizlik yerli
hakimiyyətlə danışmalıdır; Yerli hakimiyyət isə başa düşməlidir ki,
abidənin təntənəli açılışı ilə “çox böyük səhv ediblər”, bu
addım”regionda müəyyən qədər stabilliyi pozur” və “ağrılı ancaq
aydın olan qərar qəbul etməlidirlər” – onlar büstü
götürməlidirlər.
Bu etnik erməni icmasının qıcıqlanmasına və müvafiq olaraq
vəziyyətin daha da kəskinləşməsinə səbəb olmayacaqmı? QHT
“Çoxmillətli Gürücstanın” sədri, inteqrasiya məsələləri üzərində
çalışan Arnold Stepanyan Netgazeti ilə söhbətində bildirdi ki, belə
təhlükə var və ona görə də hesab edir ki, “daha uzunmüddətli
perspektivdə çıxış yolunu axtarmalıyıq qısa müddətdə deyil”.
Baxmayaraq ki, uzunmüddətli pespektivdə çıxış yolunun axtarılmasını
vacib hesab edir, bu baxışla “Mülki İnteqrasiya Fondunun” sədri
Zaur Xəlilov razılaşmır. Netgazeti ilə söhbəti zamanı o, deyir ki,
əgər yaxşı izah etsək ki” bəli, sizin kəndliniz idi, amma bu adam
başqa ölkənin maraqları üçün, başqa ölkənin ərazi bütövlüyü üçün
vuruşurdu- bu addım əhalidə qıcıqlanma yaratmayacaq...
Paata Zakareişvili
bu fikirə doğru yönəlir:”Gərginlik yaratmasın deyə ona görə
çalışmaq lazımdır. Özünüidarəetmə, bələdiyyə məclisi...əgər kimsə
üzərinə götürsə, başlasa və abidəni götürsə, əlbəttə, gərginlik
yaranacaq. Çalışmaq lazımdır”.
Xəlilov hesab edir
ki, büstü Avakyanın qəbirinə və ya özəl əraziyə aparmaq daha
məntiqli olardı. Yəni onu ictimai sahədə qoymayaydılar. Ancaq
Arnold Stepanyan düşünür ki, hər iki halda – baxmayaraq ki, abidəni
saxlayacaqlar və götürəcəklər – “Bir və ya ikinci tərəf incikli
qalacaq və bu problemin həlli demək deyil” və “heç abidənin başqa
yerə köçürülməsi də çıxış yolu deyil”.
“Qafqaz evinin”
icraçı direktoru Vano Abramişvili deyir ki, büstü götürmək
“yaranmış vəziyyətin fonunda həm çətin həm də səhv olar”. Onun
fikrincə çıxış yolu əvəzində “Azərbaycan tərəfinin hərbçisi,
Gürcüstanda doğulmuş adamların) abidəsinin qoyulması da
deyil.
“YENİ ABİDƏLƏRƏ
YOX”
Bu dəfə Azərbaycan
icmasında hansısa Qarabağ konfliktində Azərbaycan tərəfindən
vuruşan hansısa adamın abidəsi qoyulsun təşəbbüsü bizim
müsahiblərdən heç birinin xoşuna gəlmir.
Paata Zakareişvili
Netgazeti ilə söhbətində dedi ki,”bu vəziyyəti daha da
çətinləşdirəcək”; Arnold Stepanyan deyir ki, beləsi ən az bir
memorial artıq Marneulinin kəndlərindən birində var, ancaq “bu
sünii balans təcrübəsindən əl çəkməliyik”. Bundan əlavə onun
sözlərinə görə bu güman ki, azərbaycanlı icma üçün qane edici də
olmazdı, çünki aksiyaya “separatizmə yox” şüarı ilə
çıxdılar.
“Problem yalnız
dialoqla həll olunmalıdır”, - Vano Abramişvili deyir və izah
edir:
“Gürcüstan
hakimiyyəti, ilk növbədə bu məsələyə özünü tənqidlə başlamalıdır.
Çünki bu hadisə Dağlıq Qarabağ konflikti ətrafında Gürcüstanın
mövqeyinə ciddi kölgə salır. Kəskin bəyanat lazımdır ki, Gürcüstan
üçün ilk məqsəd regionda etnik azərbaycanlı və erməni əhali ilə
dialoqdur. Buna mülki cəmiyyət lazım gəliyi halda “mülki
komissiyalar” formatında da qoşulmalıdır. Vacibdir ki, bu mövzu
uzanmasın çünki bu yalnız konflikti dərinləşdirəcək”.
ÇIXIŞ YOLU – SİYASİ
MƏSULİYYƏT
Keçmiş dövlət
naziri Paata zakareişvili Netgazeti ilə söhbəti zamanı təklif irəli
sürdü ki, parlament qanun qəbul etsin və buna əsasən başqa dövlət
simvollarını öz kontrolu altına alsın.
“Hazırda abidənin
olub-olmaması yerli özünüidarənin işidir, amma düşünürəm ki,
parlament qanun səviyyəsində qərar qəbul etməlidir ki, Gürcüstan
ərazisində başqa dövlətlərin dəyərini və ya müəyyən mövqeyini əks
etdirən simvollar siyasi orqanlarla razılaşılıb elə qoyulmalıdır”-
Paata Zakareişvili deyir. Misal olaraq Kürün sağ sahilinə Heydər
Əliyevin adının verilməsini, Ronald Reyqan heykəlinin qoyulması
və.s kimi halları gətirir.
Bu təşəbbüsü Zaur
Xəlilov alqışlayır. “Mütləq. Belə nəticə verə biləcək məsələlərlə
bağlı mərkəzi hakimiyyət qərar qəbul etməlidir”.
Ancaq belə
qanunvericilik tənzimləmələrindən kənar yenə də həll olunmayan
problemlər qalmaqdadır. Məsələn, Xəlilovun müşahidə etdiyi kimi bir
tərəfdən abidənin açılışı, digər tərəfdən azərbaycanlı icma
tərəfindən “Qarabağ hərbçisinin abidəsinin qoyulmasını aqressiv
qəbul etmək” göstərir ki, “Gürcüstanın etnik erməni və azərbaycanlı
vətəndaşları siyasi,sosial, ictimai olaraq özlərini bizim ölkənin
vətəndaşları hesab etmirlər; Bu ölkə ilə identifikasiya ola
bilmirlər”.
“SİMPTOMATİK
TƏZAHÜR”
Vano Abramişvili bu
məsələyə belə baxır: “Baş verən fakt illərlə yığılmış problemin
aşkara çıxmasıdır. Mərkəzi hakimiyyətlə yerli özünüidarəetmə
arasında ünsiyyət zəif olanda belə olur. Bu problem etnik
azlıqların məskunlaşdığı regionlarda daha kəskin şəkildə
durur.
Abramişviliyə
əsasən “heç bir hökumətin yetərli dərəcədə siyasi iradə olmadı ki,
Gürcüstanın dövlətçiliyinin gücləndirilməsi prosesində etnik
azərbaycanlı və erməni əhalisinin qoşulmasını vacib elementə
çevirsin”.
Zaur Xəlilov da
Arnold Stepanyan da etnik erməni və azərbaycanlı vətəndaşların
inteqrasiyasının çatışmamazlığını diqqətə yetirirlər və onlarla
çalışmağın vacibliyini qeyd edirlər.
“Bu adamlar
Ermənistanın, Azərbaycanın, Türkiyə və Rusiyanın məlumat sahəsində
yaşayırlar, onların verlişlərini izləyirlər, onların xəbərlərini
oxuyurlar və Gürcüstanda nə baş verdiyini haqqında az bilirlər”-
Stepanyan xatırladır.
Onun sözlərinə görə
buna siyasi həyatda iştirak etmənin çatışmamazlığı təcrübəsi də
əlavə olunur: “İllər əvvəl olduğu kimi indi diskriminasiyadan
danışa bilmirik. Məsələn, “erməni və ya azərbaycanlı olduğuna görə”
işə götürməkdən imtina etmirlər. Belə reallıq yoxdur. Amma siyasi
iştirakdan danışanda faktdır ki, etnik azlıq nümayəndələri belə
deyək “prestijli” sosial yerləri tutmurlar”- Stepanyan
deyir.
“Hazırda elə ya
belə çıxır ki, hər iki icma tərəfdir, belə deyək zəif tərəf. Ancaq
bəzisi aktivdir” – o, deyir və bildirir ki, “bizim bəzi vətəndaşlar
silahlı mübahisədə hər iki tərəfdən” 1988-94-cü illərdə olduğu kimi
2016-cı ilin aprelində yenilənən konfrontasiyada iştirak
edirdilər.
REGİONAL DİNAMİKA
Ermənistanda
“Məxməri İnqilab” və hakimiyyətə Nikol Paşinyanın gəlməsindən sonra
beynəlxalq media və Qafqaz məsələləri üzrə mütəxəssislərin bir
hissəsi qeyd edir ki, iki ölkənin yeni şansları ilə bağlı nəhayət
ki, dinc proseslərə başlasınlar; Ermənistan və Azərbaycanın Xarici
İşlər Nazirləri arasında birbaşa görüş baş tutur; Bir baxışdan,
rəsmi aqressiv ritorika bir az da olsa zəiflədi...
“Üzdə necə
görsənirsə sanki həqiqətən də elədir. Elə bu yaxınlarda
azərbaycanlı jurnalistləri rəsmi olaraq Ermənistana buraxdılar.
Görünür, ilk addımları atırlar və nələrdəsə razılaşırlar. Belə
halda bu (Buğaşen mühitində baş verən) hadisələrdən danışsaq, bu
(sülhə qarşı) olan kampaniyanın bir hissəsidir. Azərbaycan
mətbuatında “top xəbər” bu idi. Ancaq bu halda mqəsədli qrup daha
çox Azərbaycan əhalisi idi – onlara deyirdilər, “baxın, ermənilər
nə edirlər. Yenə abidələr qoyurlar”. Kiməsə barışmaq xeyir eləmir.
Bu kimsə Rusiyadır”- Arnold Stepanyan deyir.
Zaur Xəlilovun
dediyinə görə, bu halda əsas sual belədir: Bu konfliktin Gürcüstana
keçməsi üçün biz nə edirik?
İKİ OD
ARASINDA
Paata Zakareişvili
deyir ki, Gürcüstan “tamamilə neytral ola bilməz”, çünki
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı kəskin mövqe göstəriblər, bu
düzgündür, “ancaq o, çalışır ki, bu məsələdə balansı qorusun”.
Stepanyan isə narahat olur ki: “İcmalar, icma liderlər arasında
provokatorların vasitəsilə hər şey vəziyyətin daha ağırlaşmasına
doğru gedir (Gürcüstanda yaşayanlar üçün).
Zaur Xəlilov qeyd
edir ki, bu hadisələr “daha bir əsaslı problem” göstərdi:
“Erməni-azərbaycanlı konfliktinin Gürcüstan ərazisinə keçməməsi ilə
bağlı şifahi razılıq pozulur, həmçinin, balans da pozulur və
Gürcüstan tərəf olmağa məcbur olur. Bu ən böyük
bədbəxtlikdir”.
Arnold Stepanyana
əsasən “Ermənistan və Azərbaycan maraqlarını daşıyan adamlar var;
Həmin adamlar icmalarda çalışırlar və yetərincə məşhurdurlar. Biz
isə gürcü cəmiyyəti siyasi elita, heç bir şey etmirik ki, bu
əhalini özümüzə doğru çevirək. Ona görə ki, heç kim diqqət
etmir”.
Stepanyan hesab
edir ki, “uzunmüddətli perspektivdə ən azı elə etməlidirlər ki, hər
iki ölkə bu konflikti Gürcüstana keçirməsin”. “Onların milli
maraqları aydındır, amma belə bizə zərər dəyir”- o,
deyir:
“Gürcüstanda
yaşayan hər iki icma Ermənistan və Azərbaycan üçün də vacib
yerlərdə yaşayırlar. Bu hər ikisi üçün tranzit yoldur. Müvafiq
olaraq berketlərinin olmasını ki, istəyirlər bu məntiqlidir.
Konflikt zamanı iki məqsədləri var: Ən azı bu tranzit yolunda
maneçilik yaranmasın və ən çoxu rəqibləri üçün tranzit yolu
bağlasınlar. Hər ikisi bu yola bağlıdır və vacibdir ki, bu
icmalarla çalışsınlar. Ancaq bundan biz zərər çəkirik”- Stepanyan
bildirir.
“Regionda üç ölkə
yer alır və bundan ikisi arasında fövqəladə vəziyyət varsa,
təbiidir ki, üçüncü maksimum balanslı mövqe tutmağa çalışır. Onun
hər iki ölkə ilə müxtəlif strateji maraqları var, ancaq
çalışmalıdır ki, daxili problemlərdə siyasət balanslaşdırılsın və
cəhd göstərməlidir ki, onun hərəkətləri gərgin olan vəziyyəti daha
da gərginləşdirməsin”,- Paata Zakareişvili deyir.
GÜRCÜSTAN NƏ
ETMƏLİDİR?
Zaur Xəlilov deyir
ki, “hər şeyə post-fakt reaksiya göstərmək olmaz, bu elə məsələdir
ki, həll edilməli idi”. Onun sözlərinə görə “elə də anti-erməni
sentimentləri var, mediada armenofobiya səslənir və.s. Bunun
üzərinə üstəlik neft də töksələr dəhşət alınacaq”.
“İllərdir ki,
çalışırıq, təlimlər keçirik, yerli özünüidarəetmələrlə də
çalışırıq. İstəyirik ki, bu gəncləri Gürcüstana doğru çevirək...
Əgər bu əhalinin inteqrasiyasını istəmiriksə o zaman anklavlar
olacaq. Biz isə bu dövrü artıq keçmişik – həmin regionlara gedirdin
və dövlət dilində heç kim danışmırdı, məzənnə orada keçmirdi və
qonşu ölkənin bayraqları ilə qaçırdılar. Hara qayıdırdıq? İstəyirik
ki, gənclərin konflikti olmasın, bir-biri ilə görüşdürürük,
dostlaşdırırıq, birgə işlər gördürürük. Başqa regionlara aparırıq
ki, tanış olsunlar, şəxsi əlaqələri olsun, ümumi tarixləri olsun.
Bu fonda belə provokasiyalar, yüngül şəkildə desək mənəvi baxımdan
da idarə olunmayıb”- o, deyir.
Ona görə də Xəlilov
səthdən kənar olan problemlərlə üzləşməni vacib hesab edir. Arnold
Stepanyan da bu fikirdədir:
“Uzunmüddətli
perspektivdə adamlarla, xüsusuilə gənclərlər çalışmalıyıq ki, onlar
Gürcüstan vətəndaşlarıdırlarsa öz ölkələrinin inkişafına diqqət
ayırsınlar. Onlar özlərini Gürcüstan vətəndaşı hesab etməlidirilər,
Gürcüstan haqqında düşünməlidirlər başqa ölkə haqqında deyil.
Həmçinin, Gürcüstandan kənarda olan konfliktlərdə iştirak etmək və
azərkeşlik etməyi də nəzərdə tuturam”.
O, davam edir:
“Düşünürəm ki, dövlət indi qoşulduğundan daha ciddi şəkildə prosesə
qoşulmalıdır. Məktəblərdə adamlarda vətənpərvərliyin inkişafına
daha çox diqqət yetirilməlidir. Siyasət yalnız kağızda yazılan
olmamalıdır, hərəkətlərdə də təsvir olunmalıdır”.
Abramişviliyə görə, “heç bir hökumətin yetərli
dərəcədə siyasi icazəsi olmadı ki, Gürcüstanın dövlətçiliyinin
gücləndirilməsi prosesində etnik azərbaycanlı və erməni əhalisinin
qoşulmasını vacib elementə çevirsin”.
“Buna görə də mərkəzi hakimiyyət dövri olaraq
özünü göstərən problemlərin sensitivliyini və əhəmiyyətini hiss
etmir. Çoxları bunu resursların az olması ilə doğruldur, amma
yekunda hər şey siyasi iradəyə qədər gedib çıxır, mövcud olan
siyasi gün qrafikində isə bu mövzunun aktuallığı, təəssüf ki, yenə
də hiss olunmur”.
Barış və Vətəndaş Bərabərliyi Məsələləri üzrə
Gürcüstanın Dövlət naziri Aparatından Netgazetiyə bu mövzuda
yazıblar ki, “kənar sensitiv məsələlərin, konfliktlərin daxili
kontekstdə və Gürcüstan vətəndaşları arasındakə əlaqələrdə
siyasiləşdirilməci yolverilməzdir”.
Müəssisəyə görə vacibdir ki, “bizim cəmiyyətin
nümayəndələri, etnik və ya dini mənşəyindən və siyasi baxışlarından
asılı olmayaraq vətəndaşlar...ilk növbədə bizim mülki
məsuliyyətimizdən dolayı çıxış edək. Əminik ki, bizim əhali üçün
sülh içində yaşamaq və ölkənin inkişafı bizim konsolodasiya yolu
ilə əsas marağımızdır və gələcəkdə bütün məsələləri məhz bu yöndə
həll edəcəyik”.
“Artıq illərdir ki, ölkədə çox sayda dövlət
proqramı fəaliyyət göstərir və etnik azlıqların inteqrasiyasına
xidmət edir. Daha çoxunu etməyi planlaşdırırıq. Bizim məqsədimiz
etnik azlıq nümayəndələrinin, xüsusilə gənclərin ölkə həyatının
bütün sahələrinə daha çox qoşulmasıdır. Çox sayda erməni və
azərbaycanlı aktiv və kavlifikasiyalı gənclərimiz var. Onlar ana
dili ilə yanaşı dövlət dilini də mükəmməl şəkildə bilirlər. Onlar
üçün yeni yaradılmış təcrübə proqramı ilə bütün ictimai xidmətlərə
qapı açılır. Bunu davam etdirəcəyik və çox sayda nümunəvi adam
yetişdirəcəyik. Onlar ölkənin gücləndirilməsində, bizim sülh içində
yaşamağımızda, rəngarəng ənənələrin davam etdirilməsində və
möhkəmləndirilməsində öz qatqılarını daxil
edəcəklər”.