Gürcü ədəbiyyatındakı azərbaycanlı obrazları ayrıca araşdırma
mövzusudur. Həm keçmiş əsrin, həm də müasir gürcü yazıçılarının
yaradıcılıqlarında material tükənməz
qədərdir. Buna görə də, bu məktubun məqsədi daha çox ümumi müzakirə
və gürcü yazıçılığında azərbaycanlı surətini təqdim edən
tendensiyaları vurğulamaqdır. Məncə, bu qəhrəmanlarda, adətən,
yazıçının şəxsi münasbəti əks olunur. Gürcü yazıçılığında
azərbaycanlı obrazların bir neçə surətini ayırd edə bilərik: 1)
"Yerli qəriblər"- "yerli" sözündə Gürcüstanda doğulması, "qərib"
sözündə isə başqa xalq və dinə mənsub olması nəzərdə tutulur; 2)
Düşmənlər və dostlar; 3) Sivilizasiyanın (qərb) və geriliyin
(şərqin) ziddiyyətinin əyani misalları; 4) Sadiq və igidlər; və 5)
Sadəlövhlər.
Aydındır ki, sadalanan surətlər olduqca ümumidir və dolayısı ilə,
qeyri-müəyyən də ola bilər, lakin gürcü hekayə-roman-novellalarının
azərbaycanlı obrazlarının simaları və yazıçıların onlara qarşı
münasibətinin təqribi paradiqmasını belə təsəvvür edə bilərik.
Gürcü ədəbiyyatında azərbaycanlıları, təxminən, 1940-cı illərə
qədər tatar / Borçalı tatarları kimi, ancaq sonra, bu gün də daxil
olmaqla azərbaycanlılar kimi təqdim edirlər, lakin "tatar" sözü ilə
də nadirən qarşılaşmırıq (Yazıçının hansı tarixi dövr haqqında
danışdığından asılıdır. Onu da demək lazımdır ki, “tatar”
deyildikdə hər zaman hazırki azərbaycanlıların əcdadları nəzərdə
tutulmurlar. Bir çox hallarda bu din ilə - “islam ilə”
əlaqələndirilir, ancaq bu başqa söhbətin mövzusudur – O.K.).
Tarixi mənbələrdən fərqli olaraq gürcü bədii-nəsri ədəbiyyatında
Azərbaycan reallıqları daha gec, yəqin ki, qəhrəmanlıq dastanı olan
“Koroğlu” ilə yaranmış diqqət nəticəsində təsdiqini tapır. 19-cu
əsrin ortalarında gürcü dramaturq Zurab Antonov eyniadlı dastanın
motivləri əsasında "Koroğlu" adında pyes yazdı. Burada pyesin əsas
qəhrəmanı sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparan bir nümunə
kimi təqdim olunur.
Şio Araqvispireli "Qiulih" (Güllü –O.K.) novellasında
Borçalılıların həyat tərzi fonunda faciəvi bir sevgi dramını təqdim
edir. Bu novellada bir neçə düyün iç-içədir. Yaşlı Əli, artıq evli
olan oğlu Kərbəlayinin aşiq olduğu 17 yaşlı Qiulih ilə evlidir.
Qiulih isə Əli ilə ticarət edən erməni sövdəgərin köməkçisi gənc
bir gürcü oğlana - Mituaya aşiqdir, Mitua da onu sevir. Novellada
maldarlıqla məşğul olan, öz patrirarxal quruluşu və böyük-kiçik
qaydalarının qorunduğu, qonaqpərvərliyi və daxili, insani
mübarizəsi ilə böyük bir Borçalı ailəsi təsvir olunmuşdur.
Kərbəlayinin özü və anası, atasının başqa həyat yoldaşları ilə
birlikdə Əlinin özündən çox kiçik olan qızla evli olmasından
narazıdırlar. Hekayənin sonuna doğru Mitua və Qiulih qaçırlar,
lakin Kərbəlayi onları mağarada tapır və gənclərin üçü də ölür.
2003-cü ildə Gürcüstanda baş verən hadisələrdən bəhs edən “
Morçili” ("İtaətkar") romanında süjet Kvemo Kartlidə cərəyan edir.
Romandan görünür ki, Kvemo Kartlidə açılmış gürcü dilinin axşam
kurslarında bir şagird (hansı ki, eyni zamanda iş adamıdır) öz
müəllimi Pelagiyaya aşiq olur. Qeyd olunan epizoddan gətirilmiş
sitatları şərhlərimizlə təqdim edirik, qısası, Pelagiya da öz
şagirdinə qarşı biganə deyil, lakin bir maneə var: "anamı razı sala
bilmədim..." - Maikoya deyir. "Nədən narazıdır?... Təhsilinə görə
sənə tay saymırmı?" (Burada yazıçı ictimai fikri çox real şəkildə
ifadə edir - əgər azərbaycanlıdırsa, sıradan bir gürcü müəlliminə
belə təhsili ilə necə çata bilər?!) Pelagiya isə qeyd edir: "yox,
nə danışırsan!... Bakı Universitetini bitirib, (burada
azərbaycanlının təhsilinə skepsis yaranmasın deyə dərhal əlavə
edir) rus universiteti. Burada da bizimkilərlə əlaqə qurmaq istəyir
(adam Gürcüstan vətəndaşıdır və yenə də "bizimkilərlə", yəni
“gürcülərlə” deyir) Rus dilində də bacarar. Əlbəttə ki. Lakin
utanır. Həmvətənlərimlə nəyə görə başqa dildə danışmalıyam deyir.
(Bu zaman azərbaycanlının birlik hissi daha güclüdür).
“Əziz anan daha nə istəyir, bəs” – Maiko soruşur.
“Adətləri xoşuna gəlmir. Onların adətləri. Mən sünnət olunmuş
nəvələrə necə baxım... Oradan, əsəbdən qızarmış anası deyir ki:
Sünnət olunmamış nəvələri evə buraxmayacağam.”
Romandaki aşiq kişilər qadınlardan fərqli olaraq daha çox
həmrəydirlər. Pelagiyanı sevən azərbaycanlı (adını bilmirik) və
Maikonu sevən gürcü Dimitri öz sirlərini, ürəyindəkiləri bir
yeməkxanada içki ilə ayrı-ayrı qeyd edirlər, lakin “Yaxşıca
vurduqdan sonra birlikdə qalxırlar, bir-birilərinə yaxınlaşırlar,
son qurtumlarını da birlikdə içirlər, birlikdə çıxırlar və
kirimişcə göz yaşlarını silirlər”...
Maiko bir növ istehza ilə Pelagiyanı belə "sakitləşdirir": "bəlkə
ancaq qızlarınız olur."
Yazıçı bu kiçik hissədə yalnız mövcud münasibətləri deyil, eyni
zamanda inteqrasiya prossesində azlıqların və çoxluqların keçəcəyi
gələcək daxili mübarizəni də qeyd etməyi bacardı.
Ümumiyyətlə, azərbaycanlıların və xüsusilə "Borçalılı tatarların"
məsələsini Mixeil Cavaxişvili fövqəladə şəkildə işləyir. Gürcü
nəsrinin ustadının demək olar ki, bütün mühim əsərlərində "tatar"
və ya "Borçalılı tatar" obrazı iştirak edir, özü də bir mənalı
olaraq müsbət məzmunda. Üstəlik, Aleksandr Kazbeqi üçün Şimali
Qafqazlıların əziz olduğu kimi, Mixeil Cavaxişvili üçün də
“tatarlar” əzizdir. Mixeil Cavaxişvili azərbaycanlı personajları
səthi göstərən gürcü yazıçılarının çoxunda əskik olan xüsusiyyət
vardı, o azərbaycan dilini bilirdi, və eyni zamanda o dövrün
azərbaycanlılarının məişəti və prixotipinə yaxşı bələd idi.
“Marabdalı Arsen”-də Mixeil Cavaxişvili “Koroğlu”
dastanına baş vurur, daha dəqiq, o Arsenin qardaşlığı olaraq öz
dəstəsi ilə birlikdə Dəli Həsəni gətirir. "Koroğluda" Dəli Həsən də
Koroğlu ilə üzbəüz döyüşdə məğlub olan quldurların başçısıdır.
Məğlub olan Dəli Həsən Koroğluya həmişəlik sadiqlik andı içir və
onun sağ qolu olur. Mixeil Cavaxişvili, göründüyü kimi, Koroğlunun
özünü, nüfuzundan irəli gələrək, Arsenanın qardaşlığı kimi
göstərməyə cəsarət etmədi, çünki bu halda, ya Marabdalı Arsenin
adına kölgə düşəcəkdi, ya da Koroğlu zəifləyəcəkdi. Eposdan fərqli
olaraq, romanda Dəli Həsən Gürcüstandandır, beləliklə,
Borçalılıdır. Dəli Həsən sözü və əməli ilə Arsenin pərəstişkarı və
sözünün üstündə duran igid kimi təqdim olunur. Romanın sonunda
Arsenə görə Qiorqi Kuçatnelidən intiqam alınması bir qardaşlıq kimi
Dəli Həsənin səlahiyyətidir və o borcunu yerinə yetirir.
Azərbaycanlı obraza Mixeil Cavaxişvilinin "Kvaçi Kvaçantiradze"
əsərində də rast gəlirik. Onun adı Cəlildir və tez-tez bayatılar
oxuyur. Düzdür, saxtakar Kvaçinin dostları, o cümlədən Cəlil də,
onun kimidilər, lakin maraqlısı odur ki, Cəlil bu saxtakarlıqda
belə ona şərtsiz sadiqdir və hər cür "fırıldaqçılıqda" onun
tərəfini saxlayır.
"Doğru Abdullahda" öz əmisioğlunun
bədxahlığına, məhkəmədə köməksiz qaldığına və dil bilməməsinə görə
xoşbəxt ailəsi dağılan bir Borçalılı, zəhmətkeş və halal bir adamın
dramı təsvir edilmişdir. Yazıçı hekayəyə hadisələrin ortasından,
məhkəmə salonundan başlayır və ilk səhnəni film kadrı kimi real
olaraq təqdim edir - oxucu bir anlıq yarı qaranlıq kadrda hakimin
hökm kimi səsini - "Abdul Kərim"-i eşidən bir tamaşaçıya
çevrilir.
Onu soyğunçuluqda və qətldə ittiham edirlər. (Yeri gəlmişkən, hiss
olunur ki, 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəlində soyğunçuluq
Borçalılılar arasında da geniş yayılıbmış. Əgər Nəriman Nərimanovun
"Nadanlıq" pyesinə nəzər salsaq, görərik ki, burada da kişiliyə
dair romantik düşüncələrə qapılmış gənclər dəstə yaradır, quldurluq
edirlər. Onlar bu addımı sosial ədalətsizlik kimi deyil, özünüifadə
yanğısının əsası kimi görürlər. Nərimanovun fikrincə, bu yanlış
tərbiyənin, saxta dəyərləri ideal kimi təsəvvür etməyin nəticəsidir
- O.K.)
Məhkəmə Abdul Kərimin dilini qəbul etmir. Məhkəmə idili isə Abdul
Kərim üçün yaddır. Mixeil Cavaxişvili “Borçalı tatarını” sakit, iri
gövdəli, dürüst, zəhmətkeş insan kimi təsvir edir. Abdul Kərim üçün
ailə qibləgah, müqəddəsdir. Ailəsi üçün hər şeyə dözər, hər şeyə
güzəştə gedər. Həbsxanada da onu mal-mülkü deyil, ailəsi düşündürür
- əsas odur ki, azadlığa buraxılana qədər ailəsi bir təhər tab
gətirə bilsin, gerisini öz zəhməti ilə bərpa edəcək.
Gürcü ədəbiyyatının şah əsərində - "Lambalo və Ğaşa" müəllifi
Mixeil Cavaxişvili, İran azərbaycanlıları haqqında yazır (bəzi
gürcü tədqiqatçı-alimlər düşünürlər ki, Məşədi Həsən və digər əhali
farsdırlar). Hadisə rusların girdiyi və çoxlu çirkin oyunbazlıq
törətdiyi İran Azərbaycanında baş verir. Orada hamı bir-biri ilə
vuruşur, İran hakimiyyəti isə yalnız formal olaraq mövcuddur. İran
Azərbaycanında ruslar öz əsgərləri və "din" xadimləri ilə təmsil
olunurlar. Rusiya orada da onlar üçün səciyyəvi metodlarla
vuruşurlar - millətlər arasında fitnə yaratmaqla, saxta dini
prozelitizm, "rus messiyaçı ideologiyasını" yaymaqla. Digər Avropa
imperiyaları da eyni şəkildə davranır, yerli əhali isə öz gücsüz
hakimiyyətinin laqeydliyi, ədalətsizliyi və insanları
kənarlaşdırması üzündən əziyyət çəkir.
İran azərbaycanlısı Məşədi-Həsən bir neçə ilini Gürcüstanda keçirib
- Borçalıda, Ləmbəli kəndində meyvə alırdı və Tiflisdə satırdı.
Meyvəni küçələrə gəzdirən zaman, çox cingiltili və aydın bir səslə
oxuması hesabına çoxlu müştərisi var imiş, lakin, sən demə "paxıl
kintolar" onu bıçaqla yaralayıblar və o da vətəninə qayıdıb. İran
Azərbaycanında, Urmiya gölü yaxınlığındakı bir xəstəxanada, baş
həkim olaraq göndərilən bir gürcü təbib və Məşədi-Həsən
bir-birlərinin dilini bildikləri üçün çox yaxın əlaqə qururlar.
Yerli xalqın ürək açıqlığı, yaxşılığı, saflığı və acınacaqlı
vəziyyəti "gürcü həkimi" onların pərəstişkarına çevirir və soldat
düşüncəli rus episkoposla da az qalır qanlı bıçaq olsun.
Məşədi-Həsən rus hökmranlığının qurbanına çevrilir, İran
Azərbaycanı tərəfindən quyruğu basılan Rusiya, nəhayət, “həyatı
kimi ölümü ilə də pislik edərək” orada yaşayan xalqlarda
bir-birlərinə qarşı dərin nifrət və etimadsızlıq buraxıb
çəkilir.
Mixeil Cavaxişvilinin əsərlərində təsvir olunan "Borçalılı" və ya
"Borçalılı olmayan tatarlar" yazıçının onlara olan böyük rəğbətinə
baxmayaraq, əksər hallarda gürcülərə bərabər deyil, etibarlı bir
"köməkçi" kimi təsvir olunub, və bu, ehtimal ki, yazıçının qərəzli
yanaşması kimi dərk olunmamalıdır, çünki bu cür "tale" bizim
müasir, real həyatımızda yenə də qüvvədədir.
"Qadın südü" novellasında müəllif Konstantin
Qamsaxurdia öz ad-soyadı ilə təqdim olunur. Bu isə bizi əsərin
qəhrəmanının düşüncələrini yazıçının əhval-ruhiyyəsi/münasibəti
kimi qəbul etməyə təşviq edir. Burada, Mixeil Cavaxişvilinin
əsərlərindən fərqli olaraq "Borçalılı tatarları" pis, düşmən,
barbar, və qaranlıq - "Asiya" qüvvəsi kimi təqdim olunurlar.
Novellada onlar monqollarla əlaqələndirilirlər. Yazıçı üçün isə
monqollar qeyd-şərtsiz vəhşilik nümunələridir. Novellanın qəhrəmanı
"Borçalılıların" yaşadığı regionu, Qarayazını (bu günkü Qardabani)
təhlükəli bölgə kimi təsvir edir: "dostlarım mane olurlar: ya
yolunu azacaqsan, ya da hər hansı bir quldur tatar əlindəki
tüfənglə səni pusquya salacaq və silahını almaq üçün
öldürəcək".
Yazıçının etimadsızlığı o həddə çatır ki, "eyvana çıxmış tatarlar
mənim üçün anlaşılmaz bir dildə qışqırırlar, itlərə əxlaq nəsihət
edirlər: və ya, kim bilir, bəlkə də öyrədirlər ki, yoldan keçənlərə
hücum etsinlər", - deyir. (bütün qaraltmalar bizimdir O.K.)
Konstantin Qamsaxurdiadan fərqli olaraq Nuqzar Şataidzenin “Tetri
Tsxeni” ( "Ağ at") hekayəsini həsr etdiyi tarixi qəhrəman Kakutsa
Çoloğashvili "Borçalı tatarlarından” ehtiyat etmir. 1924-cü ildə
Bolşeviklər tərəfindən məğlub edilmiş qəhrəman azsaylı tərəfdarları
ilə birlikdə üzünü Türkiyəyə tərəf tutur və ona öz dəstəsi ilə
birlikdə, kılavuz olaraq (yəni “yoldaş, bələdçi” – bu sözü
Rustaveli də istifadə edir – “...Avtandil kılavuz oldu...”)
Acixəlil (ehtimal ki, Hacıxəlil olmalıdır) bələdçilik edir.
Bolşevik amansızlığı dövründə bələdçilik etmək bir yana,
Çoloğaşvilinin adını çəkmək belə ölümcül təhlükəlidir, lakin
görünür ölümdən, təhlükədən və qorxudan daha üstün bir şeylər hələ
də var. Acixəlil və onun dəstəsinin üzvlərinə qarşı Kakutsa və onun
tərəfdalarının hörməti bir məqamda yenə görünür: "günortadan sonra
donuzun səsini eşitdilər və tezliklə yaban donuzunun sürüsünü
gördülər. Təqibçilərin qorxusundan çox Acixəlil və onun
tatarlarının xətrinə görə güllə atmadılar. Donuz sürüsü sıx meşədə
gözdən itdi və özü ilə birlikdə nəm kabab arzusunu da apardı".
Lakin "Acixəlilin əmri ilə tatarlar getdilər və hardansa bir yaxşı
kök cöngə gətirdilər".
Nuqzar Şataidzenin “Xevsuris xmali” ("Xevsurun qılıncı")
hekayəsində Aspindza müharibəsinin qəhrəmanları - Xudu və başqa
Borçalılılıar, düzdür bir-iki cümlə ilə, lakin aşkar, dərin bir
hörmətlə xatırlanırlar. Hekayə Aspindza müharibəsinin ortasından
başlayır. Tuş döyüşçüsü Diloidze, xevsur Xirçlanın qılıncının
özəlliklərinə təəccüblənir - düşmənin şəmşirlərini parça-parça
edir. Müharibədə qalib gəldikdən sonra "ordu bir təpənin üstündə
dincəldi. Sancaqlara uyğun düşərgə saldılar. Müharibədə
uzaqgörənlik göstərən şah İraklini tərifləyirdilər - gecə,
Borçalılı tatar Xuduya körpünün oxlarını mişarlatdı... İrakli
düşmənin altı minlik ordusuna qarşı iki min gürcü və min Borçalılı
tatarla birlikdə vuruşdu və məğlub etdi.”
"Axrizaman" (Axırzaman) hekayəsi Tbilisidə ümumxalq bayramı olan
“Ğeenoba” (Ğaen yəni Xaqan sözünün gürcüləşdirilmiş formasıdır
–O.K) ənənəsinə həsr olunmuşdur. Qanlı və ölümcül nəticələrinə
baxmayaraq (adətən, çox sayda yaralı və ölü olur) hər bir etnosun
Tiflisli nümayəndəsi bu “Ğeenoba”-nı "tatarın Novruz bayramını
gözlədiyi kimi" səbirsizliklə gözləyir – Nuqzar Şataidze epiqraf
olaraq “şəhərli yaşlı qadının sözünü” önünə artırır. Bu
“bataleyalarda” “indi bizim məhəllənin tatarları əlbəyaxa döyüşməyə
(boksa) getdilər, onların qırxdığı. Parlaq başlarını görən insanlar
rahatlandılar”. “Axrizaman”-da bayramların birlikdə qeyd olunması
ənənəsi olduqca yaxşı təqdim olunmuşdur.
Quram Pancikidzenin "Rəşid" başlıqlı hekayəsində (uşaq vaxtı
oxumuşam və incəlikləri dəqiq xatırlamaya bilərəm, buna görə mümkün
səhvlər üçün əvvəlcədən oxucudan üzr istəyirəm - O. K.) baş
qəhrəman Gürcüstanda yaşayan etnik azərbaycanlıdır, zavodda
dəzgahla işləyir. Rəşid nizam-intzamlı, məsuliyyətli fəhlədir, o
dəzgahı sonrakı növbə üçün həmişə təmiz saxlayır. Bir dəfə bir
etnik gürcü öz səhvi ucbatından dəzgahı xarab edir. Rəşidə
yoxlamadan təhvil vermək və daha sonra dəzgahın sıradan çıxmasında
onu günahlandırmaq üçün iş vaxtı olana qədər onu uzun söhbətə
tutur. Buna görə də Rəşid dəzgahı yoxlaya bilmir. Dəzgah sıradan
çıxır və böyük səs-küylə sınır. Direktor əmindir ki, Rəşidə böhtan
atılıb, lakin xeyirxah Rəşid bütün günahı öz üzərinə götürür.
Rəşid yuxarıda qeyd olunan sevimli "sadəlövh" paradiqmasına tam
uyğun gəlir.
Əsərlərin bu siyahısı tam deyil, məsələn, müstəqillikdən sonra
yazılmış mətnləri əhatə etmir (yalnız Otar Çxeidzenin "İtaətkar"
əsəri istisnadır). Lakin Gürcüstan vətəndaşı azərbaycanlılara qarşı
münasibət çox da dəyişməyib, çünki gürcü yazıçıları bu icmanı
tanımırlar, öyrənmirlər, nə də bu xalqla maraqlanmırlar. Bizdə
yazıçılıq yalnız "ilham" ilə kifayətlənir və araşdırmaya, biliyə
əsaslanmır. Buna görə də gürcü yazıçısı tez-tez azərbaycanlılarla
əlaqəli bişib-düşmüş, çeynənmiş, eşitdikləri stereotip sürətlərdən
istifadə edir, bununla da oxucunun onsuz da öyrəşdiyi müsbət və
mənfi təsəvvürləri daha da dərinləşdirir.
Düşünürəm ki, müəllim bu əsərləri məktəbdə tədris edərkən onları
tez-tez məzmundan kənar müzakirə etməli olur və şagirdə Azərbaycan
mədəniyyəti haqqında ətraflı məlumat çatdıra bilmir, buna görə də,
hətta, çalışqan uşaqların təsəvvüründə belə azərbaycanlılar yalnız
mətnlərdə təsvir olunduğu kimi təqdim olunur.
Ancaq yenə də, yazılanlar olduqca qiymətlidir, çünki bu mətnlər
azərbaycanlı icmasının həyatı haqqında təsəvvür yaradır. Yazıçılıq,
dövr üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri özündə saxlayan və azlıqlar
haqqında da bizə ən vacib məlumatları çatdıran, bir növ "kənar"
gözdür.
INDIGO/Müəllif:
Oqtay Kazımov, filoloq, tərcüməçi.