34 yaşlı Ülviyyə Hacıyeva, üç azyaşlı uşaq anasıdır. Həyat yoldaşı, birinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistanın nəzarətinə keçən Cəbrayıl rayonundan olan məcburi köçkündür. Son 14 ildir ki, Ülviyyə ailəsi ilə məcburi köçkünlər üçün xüsusi olaraq tikilən Bilisuvar şəhərində yaşayır. 2007-ci ildə dövlət məcburi köçkünlər üçün bir neçə belə şəhər inşa etdi. Ülviyyə Hacıyevanın həyat yoldaşı Vəkil Hacıyev şəhərdəki konserv zavodunda gözətçi işləyir.

“Bu yaşayış kompleksində yaşayarkən ailə qurdum, uşaqlarım burada doğuldu və burada məktəbə getdilər. Meyvə tərəvəz yetişdirmək üçün kiçik bir sahəmiz var, “Kənd həyatı asan deyil, amma bizdə sabitlik hissi var" – deyə o söyləyib.

Vəkilin valideynləri ilə birlikdə dövlətdən aldığı üç otaqlı ev ona aid deyil - bu, dövlət tərəfindən məcburi köçkünlərə verilən mənzillərdəndir.

44 günlük Qarabağ müharibəsi nəticəsində Cəbrayıl Azərbaycana qayıtdı, baxmayaraq ki, Hacıyevlər ailəsi üçün bəzi şeylər hələ də müəyyən deyil. Cəbrayıl rayonu indi minalardan təmizlənir, yollar salınır, Ermənistan ordusuna məxsus binalar, tikililər sökülür və Azərbaycan tərəfi tarixi vətənlərinə qayıdanlar üçün mənzil tikməyi planlaşdırır.
Məcburi köçkünlərin hansı hissəsinin qayıdacağını müəyyənləşdirmək dövlət üçün çətindir. Sosial şəbəkələrdə məcburi köçkünlərin geri dönmək istəməməsi ilə bağlı bir çox şaiyə mövcuddur. Bəziləri qərarlarını orada təhlükəsiz bir mühit olmadığını söyləyərək əsaslandırırlar. Eyni zamanda, orada bir iş tapıb-tapmayacaqları barədə narahatlıqlarını dilə gətirirlər.

"Ailəm, qardaşım, valideynlərim, nə vaxtsa hamımız gedəcəyik. Belə bir həyəcanla kəndlərimizin azad olunmasını gözləyirdik. Artıq nəyi harada tikəcəyimizi və bağçada nələr əkəcəyimizi planlaşdırırıq. Ancaq indi deyil. Torpaq minalardan təmizlənməyincə uşaqları ora aparmaq istəmirik. Buradakı işimi itirirəmsə, bilmirəm, orada bir şey tapa bilsəm, hamı üçün bir iş olacaqmı? ", - Vəkil Hacıyev narahatdır.

Eyni zamanda, sosial şəbəkələrdə Azərbaycan vətəndaşları müxtəlif səbəblərə görə qayıtmaqdan imtina edənləri açıq şəkildə tənqid edirlər.

Dağlıq Qarabağdakı Azərbaycan icmasının üzvü Aybəniz İsmayilova geri qayıtması ilə bağlı sualları olan insanları açıq şəkildə şikayət edib.

“Biz torpaqlarına qayıtmaq istəməyən Qarabağlıların olduğuna inanmırıq. Bu başqa bir şeylə əlaqəlidir. Boşaldılmış ərazilərdə hələ yaşayış üçün şərait yoxdur, iş yoxdur, torpaqlar hələ heyvandarlıq və əkinçilik işləri üçün təhlükəlidir. O zaman insanların şərtlərini unutmamalıyıq. "Əvvəlcə təhlükəsiz şərait yaradılmalıdır, bundan sonra heç kimin geri dönməkdən imtina edəcəyini düşünmürəm" deyə İsmailova yazıb.

Yeri gəlmişkən Prezident İlham Əliyev məcburi köçkünlər üçün tikilən mənzillərin İkinci Qarabağ müharibəsində döyüşən və həlak olanların ailələrinə verilməsi barədə artıq sərəncam imzalayıb. Bu qərar məcburi köçkünlərin son illərdə aldığı mənzillərə şamil edilmir.

Ancaq son çıxışlarından birində Əliyev məcburi köçkünlərə müraciət edib: “Mən məcburi köçkünlərdən soruşuram ki, azad edilmiş torpaqlara kimin qayıdacağı və kimin qalacağı barədə sorğular keçirilərsə, heç bir tərəddüd və ya ikili standart olmadan birbaşa cavab verməlidirlər. Öz torpaqlarınıza qayıtmaq istəyirsiniz ya yox? "Bu məlumatları rəhbər tutmaq üçün dəqiq rəqəmi bilməliyik" deyə Əliyev bəyan edib.

Ülviyyə Hacıyeva məcburi köçkünlər arasında sorğuların yerli mənzil xidmətləri tərəfindən aparıldığını deyib.

"Dedik ki, bəli, qayıdacağıq." Daha sonra çoxlarının geri qayıtmaq istəyib istəmədiklərini soruşdular. Həmin gün məcburi köçkünlərin heç biri mənfi cavab vermədi.

Vəkil Hacıyevin ailəsinin yaşadığı məcburi köçkünlər şəhərində inkişaf etmiş bir infrastruktur yoxdur, daimi iş yoxdur və gənclər əylənə bilmirlər. Vəkil Hacıyev deyir ki, ömrünün qalan hissəsini məcburi köçkünlər kompleksində keçirməkdənsə, vətəninə qayıtmaq və torpaqda işləmək daha yaxşıdır.

Lakin bu gün Azərbaycanda əvvəldən bəri infrastrukturun inkişaf etdiyi və iş yerlərinin olduğu iri şəhərlərdə - Bakı, Sumqayıt və Gəncədə məskunlaşan bir çox məcburi köçkün var. Bu şəhərlərdə yaşayan məcburi köçkünlər geri qayıtmaqdan imtina edirlər.

Hilal Məlikov Şuşa şəhərindəndir. Hilal 62 yaşındadır və qayıtmağa tələsməsə də, doğma şəhər üçün darıxır.

“Bütün övladlarım işləyir. Nəvələrim universitetlərdə oxuyur. Şuşada nə edəcəklər? Məlikovun dediyinə görə "İndi orada təhlükəsizlik zəmanəti yoxdur, ermənilər bir neçə kilometr məsafədədir.

Geri qayıtmaq istəmədiyini deyəndə qonşular onu danlayıblar.

"Uşaqlarımız şəhərinizi azad etmək üçün şəhid oldular, hələ bir qayıtmaqdan imtina da edirsiniz?!. Qonşuların və tanışların mənə dedikləri budur, heç kim məni və ailəmi anlamır.

Uzun illər məcburi köçkünlərlə işləyən sosioloq Zamirə Abbasova, məcburi köçkünlərin geri dönməsinin asan olmayacağını söyləyib.

“Bu qısa müddətdə həll edilə biləcək bir məsələ deyil. Addım-addım yanaşmalı,sağlam qərarlar verməli və korrupsiyadan tam azad olmalıyıq."

Onun sözlərinə görə, məcburi köçkünlərin qayıdışı zamanı bir çox problem üzə çıxacaq.

Həm sosial, həm də psixoloji nüanslar olacaqdır. Məcburi köçkünlərin çoxu müharibə zamanı Qarabağdan qaçarkən sənədlərini özləri ilə gətirməyib. Bu o deməkdir ki, hətta hansı əmlaka sahib olduqlarını belə sübut edə bilməzlər. Torpaqların yenidən bölüşdürülməsi prosesində ədalətsiz qərarlar belə görə bilərik.

İndiyə qədər hökumət planlarını ictimaiyyətə açıqlamayıb və insanların təxminən 30 il əvvəl tərk etdikləri əmlakın nə olacağını deməyib. Bəlkə də bu qeyri-müəyyənlikdən dolayı bir çox məcburi köçkün qayıtmaqdan qorxur və tələsmirlər.

Zamira Abbasova, torpaqlara qayıdılacağı təqdirdə, erməni və azərbaycanlı icmaları arasındakı münaqişələri də istisna etmir: “İki icma birlikdə yaşadıqda, aralarında ziddiyyət ola bilər. Üstəlik bunlar travma almış qruplardır, müharibədən, sürgündən və pis həyat şəraitindən keçiblər və bütün bunlara görə bir-birlərini günahlandırırlar. Hökumət və icma liderləri bunun üçün məsuliyyət daşımaq məcburiyyətindədir."